Jak pracować w klasie z uczniami z problemami emocjonalnymi i poważnymi trudnościami z zachowaniem?
Uczniów z problemami emocjonalnymi oraz poważnymi trudnościami z zachowaniem w polskich szkołach jest w coraz więcej. Jednak większość nauczycieli nie była na studiach przygotowywana do pracy z takimi dziećmi. W związku z tym nauczyciele potrzebują fachowego wsparcia. Takiego wsparcia udzielają osoby, które przychodzą do szkoły, obserwują to, co się dzieje w klasie, oraz przyglądają się temu, w jaki sposób funkcjonują w niej uczniowie z problemami. Sam przeprowadziłem wiele takich obserwacji, w trakcie których starałem się pomóc zarówno nauczycielom, jak i rodzicom dzieci z problemami. Pomoc ta ma na celu wsparcie uczniów z zaburzeniami, jak i umożliwienie ich rówieśnikom normalnego funkcjonowania, tak aby wszyscy uczniowie w klasie mogli efektywnie nabywać wiadomości i umiejętności w klasie, w której panuje ład i harmonia sprzyjająca uczeniu się i zapewniająca poczucie bezpieczeństwa. Chcąc się podzielić wnioskami takich obserwacji, jak i rozmów wspierających z nauczycielami, oraz rodzicami postanowiłem napisać coś, co może pomóc tym, którzy z różnych powodów nie mogą liczyć na takie wsparcie.
Nauczyciele pracujący w klasach, w których uczą się dzieci z głębokimi problemami emocjonalnymi i trudnościami z zachowaniem często spotkają się z następującymi sytuacjami:
- wybuchy złości
- rzucanie przedmiotami
- skakanie po ławkach
- niszczenie czyjejś własności
- agresja słowna i fizyczna wobec dorosłych i rówieśników, oraz autoagresja
- używanie wulgaryzmów
- odmowa wykonywania poleceń i pracy na lekcji
- uniemożliwianie innym uczniom pracy itp.
Praca w klasie, do której chodzą dzieci z problemami emocjonalnymi i trudnościami z zachowaniem nie sprowadza się tylko i wyłącznie do indywidualnego oddziaływania na tych uczniów. Z uwagi na ich zaburzenia i deficyty najbardziej skuteczne okazuje się uporządkowanie tego, co się dzieje z pozostałymi uczniami w klasie. Nie oznacza to oczywiście, iż całkowicie rezygnujemy z oddziaływań indywidualnych, jednakże warto je wesprzeć systemowymi rozwiązaniami w klasie, które uporządkują zachodzące w niej procesy na tyle, aby uczniowie z trudnościami mogli się w niej odnaleźć. Moje propozycje obejmują więc trzy obszary:
1. Obszar klasy - budowanie ładu i harmonii.
2. Indywidualna praca z uczniem z zaburzeniami emocjonalnymi i poważnymi problemami z zachowaniem.
3. Co mogą zrobić rodzice dziecka, które ma poważne problemy emocjonalne, lub inne trudności z zachowaniem?
Propozycje, które zamieszczam w tym artykule nie są listą zamkniętą i warto je traktować jako sugestie, które mogą pomóc, lecz nie ma gwarancji na końcowy sukces, ponieważ dzieci są różne i każde z nich wymaga nieco innego podejścia (stąd najbardziej efektywnym rozwiązaniem jest faktyczna obserwacja).
Obszar klasy - budowanie ładu i harmonii
Praca z zasadami. W większości klas funkcjonują zasady, które w teorii mają pomagać uczniom w realizowaniu ich celów. Niestety z reguły zasady te są zbyt ogólne dla dzieci oraz jest ich zbyt wiele. Dlatego też proponuję, aby wspólnie z dziećmi porozmawiać o tym, co im w klasie przeszkadza (pilnując, aby nie koncertować się tylko i wyłącznie na zachowaniu dzieci z problemami) i na bazie tej rozmowy wspólnie z dziećmi stworzyć nowe zasady, które będą funkcjonowały w klasie. Zasad nie powinno być zbyt wiele (dwie lub trzy w młodszych klasach, a nie więcej niż sześć w przypadku starszych uczniów). Warto je sformułować tak, aby konkretnie pokazywały właściwe pozytywne zachowanie (np. zamiast szanujemy się - słuchamy wypowiedzi innych, pomagamy sobie itp.). Istotnym jest to, aby na każdej lekcji nie tylko przypominać dzieciom o zasadach, ale też formułować na koniec każdej lekcji i dnia informację zwrotną, która pokazuje uczniom, w których aspektach ich zachowanie było pozytywne, a w których warto je poprawić.
Wprowadzenie w klasie informacji o czasie wykonania danego zadania, aby dzieci orientowały się ile czasu mogą poświęcić na daną aktywność. Można w tym celu wykorzystać zegar znajdujący się w klasie i może wyglądać to tak:
Źródło: https://www.youtube.com/watch?v=vrHFuHhXvKQ
Wiedzę na temat tego ile ma trwać dane zadanie, można wzmocnić poprzez pokazanie czasu, który pozostał na jego wykonanie. Można w tym celu użyć klepsydr dla nauczycieli np. takich:
Źródło: www.educol.pl
Zakupić je można w księgarniach z artykułami edukacyjnymi (każda z klepsydr ma inny czas). Ewentualnie aby zminimalizować koszty można do odmierzania czasu użyć rzutnika multimedialnego i dostępnych w internecie programów do domierzania czasu (warto jednak pamiętać o tym, że obraz lub szmer rzutnika może być dla uczniów rozpraszający):
Źródło: www.online-stopwatch.com/classroom-timers
Świadomość upływającego czasu działa mobilizująco na uczniów, ale także unikamy pytań typu "ile jeszcze?", których zazwyczaj jest bardzo wiele - utrudniają one pracę nauczycielowi, który mógłby więcej czasu poświęcić na inne rzeczy. Dla uczniów z trudnościami to też ważna informacja, ponieważ dzięki temu mogą oni wytrwać w działaniu wiedząc, ile dokładnie czasu im zostało. Jeżeli tego nie wiedzą, to od razu sobie odpuszczają i przestają pracować, lub/i zaczynają przeszkadzać innym uczniom.
Ustalenie zasad komunikacji przy wykonywaniu zadań. Kolejnym pomysłem, który warto wdrożyć w klasie jest tablica z informacją, czy i w jaki sposób uczniowie mogą się komunikować z kolegami lub koleżankami z klasy w trakcie wykonywania zadań. Taka plansza może zawierać w sobie pracę w ciszy, pracę w parze, ale po cichu, lub pracę w parze lub grupie używając zwykłego natężenia głosu. Taka plansza może wyglądać tak:
Źródło: https://www.youtube.com/watch?v=vrHFuHhXvKQ
Klips informuje, który rodzaj komunikacji jest zalecany przy wyborze tego zadania. Uczniowie mają więc wizualną informację, czy zadanie wykonują w całkowitej ciszy, czy się komunikując z kolegą/koleżanką bardzo cicho, czy pracują w parze lub grupie używając standardowej głośności rozmowy.
Procedura podniesionej ręki i sterowanie energią w klasie. Zamiast uspokajać uczniów za pomocą gwizdka czy tamburynu, co powoduje dodatkowe nakręcanie energii uczniów w klasie, proponuję wprowadzić tzw. "procedurę podniesionej ręki". Gdy w klasie robi się zbyt głośno, lub nauczyciel chce coś powiedzieć, a dzieci są zajęte pracą, nauczyciel podnosi rękę i czeka (nic nie mówiąc). Jak któryś z uczniów zauważy, że nauczyciel stoi z podniesioną ręką, to też podnosi swoją rękę, ale jednocześnie przestaje mówić. I w ten sposób dość sprawnie bez wprowadzania dodatkowych dźwięków i wzmagania chaosu można uspokoić klasę. Gdy zapanuje cisza, nauczyciel mówi "dziękuję" i prowadzi lekcję dalej. W procedurze podniesionej ręki ważnym jest, aby nauczyciel zaczął mówić dopiero wtedy, gdy w klasie jest cicho a uwaga uczniów jest skupiona na nim. Aby skupić uwagę na sobie można też powiedzieć "popatrzcie na mnie". Sterowanie energią w klasie obejmuje też umiejętne dostosowanie głosu do tego, co się w niej dzieje. Im uczniowie mają więcej energii i są głośniejsi, tym my bardziej przyciszamy głos oraz zwalniamy tempo mówienia. Gdy uczniowie są senni możemy przyspieszyć i mówić głośniej. Na lekcji WF warto stosować więcej ćwiczeń uspokajających i relaksujących niż pobudzających w miarę upływającego czasu, aby na kolejnej lekcji energia zgromadzona w trakcie ćwiczeń nie eksplodowała za pośrednictwem uczniów z problemami emocjonalnymi i z zachowaniem.
Usunięcie niepotrzebnych rzeczy z ławek. Jeżeli uczniowie na ławkach będą mieli tylko i wyłącznie przedmioty do pracy nad danym konkretnym zadaniem (np. książka i ołówek), to będą się mniej rozpraszać i lepiej będą się koncentrować na lekcji. Także piórniki powinny znajdować się w tornistrze. Dzięki temu uwaga dzieci będzie funkcjonować lepiej nie tylko na konkretnej lekcji, ale również dłużej w ciągu dnia.
Procedury bezpieczeństwa. Wraz z całą klasą warto ustalić i regularnie ćwiczyć procedury bezpieczeństwa, które mogą się przydać, gdy któryś z uczniów straci nad sobą kontrolę. Przykładowo może to być hasło: - wszyscy pod ławki. W razie konieczności należy także wezwać pomoc. Procedury bezpieczeństwa można wprowadzić w całej szkole, ponieważ nigdy nie wiadomo, co się może przydarzyć.
Patyczki - aby uporządkować sposób w jaki uczniowie odpowiadają na pytania nauczyciela, warto zastosować patyczki (zamiast podnoszenia ręki). Mogą to być patyczki lekarskie, które można kupić w aptece lub sklepie medycznym, lub patyczki po lodach. Każde dziecko podpisuje i przyozdabia swój patyczek, który jest umieszczony np. w kubeczku. Nauczyciel zadaje pytania, daje uczniom chwilę na zastanowienie się (około 8 sekund) i losuje osobę, która odpowie na pytanie. Dzięki temu uwaga wszystkich uczniów jest skupiona na tym co się dzieje na lekcji i jednocześnie zapobiegamy sytuacji, w której aktywna jest tylko wąska grupa dzieci. Przy okazji eliminujemy stopniowo wykrzykiwanie odpowiedzi przez bardziej niecierpliwych uczniów.
Źródło: http://www.nauczanka.edu.pl/
Ograniczenie do minimum bądź całkowita rezygnacja z rywalizacji na rzecz współpracy (także na lekcji WF), ponieważ rywalizacja klasę podpala i wyzwala bardzo negatywne emocje, co ma wpływ na wszystkich uczniów, a szczególnie na tych z problemami emocjonalnymi.
W związku z tym premiowane nie powinny być osoby, które zakończą najszybciej swoją pracę, ale wszyscy uczniowie, którzy ją ukończyli (niezależnie od czasu wykonania) z uwzględnieniem jej jakości (biorąc pod uwagę kryteria sukcesu/oceniania). Na lekcji WF ćwiczenia powinny być organizowane tak, aby do osiągnięcia końcowego sukcesu potrzebna była współpraca, ale i w tym przypadku doceniamy wszystkich uczniów, którzy poprawnie wykonali zadanie, a nie tylko pierwszych.
Zachęcałbym też do wprowadzania uczenia kooperatywnego, które wymusza współpracę (praca w zespołach powinna być rzeczywista a nie pozorna, gdzie dzieci pracują niby w grupie, ale tak naprawdę każdy pracuje osobno). Tutaj także premiujemy każdą grupę, która ukończy pracę i jest jakościowo do zaakceptowania (tzn. spełnia kryteria sukcesu). Uczenie kooperatywne nie tylko integruje klasę, ale też pozwala obniżyć poziom lęku przed porażką, który paraliżuje młodych ludzi lub powoduje ich negatywne zachowania. Uczniowie do pracy zespołowej powinni być dobierani losowo, tak aby za każdym razem pracowali w różnych konfiguracjach (np. wspomnianymi patyczkami). Praca w grupach powinna wręcz wymuszać współpracę, aby każdy jej członek był ważnym ogniwem w końcowym sukcesie. Kooperatywne uczenie się wspierają takie metody pracy jak "grupy eksperckie" (z ang. jigsaw), "word cafe" (z ang. globalna kawiarnia) czy "think-pair-share" (z ang. pomyśl – połącz się w pary – dziel się wynikami pracy).
Praca z grupą poniżej średniej. Warto przypatrzeć się, która grupa w klasie to osoby z tak zwanej grupy ryzyka, czyli uczniowie, którzy mają lekkie, ale cykliczne problemy z zachowaniem i są widownią dla tego co robią uczniowie z poważnymi zaburzeniami. Praca z tą grupą polega na uwzględnieniu ich zainteresowań oraz wzmacnianie ich pozytywnych zachowań poprzez informacje zwrotne, gdy zachowują się oni zgodnie z zasadami. Ta grupa uczniów, podobnie jak uczniowie z dużymi problemami z zachowaniem powinna otrzymywać pozytywną informację zwrotną za każdym razem, gdy zachowują się oni zgodnie z zasadami. Dzięki temu poprzez proces grupowy i zachowanie uczniów z problemami powinno się nieco poprawić. Idealnym rozwiązaniem dla tej grupy uczniów jest Program Nauki Zachowania (PNZ):
Źródło: www.programnaukizachowania.pl
Indywidualna praca z uczniem z zaburzeniami emocjonalnymi
Informacja zwrotna - "przyłapaliśmy Cię na właściwym zachowaniu". Uczeń ze szczególnymi trudnościami emocjonalnymi lub problemami z zachowaniem powinien otrzymywać po każdej lekcji informację zwrotną (IZ) na temat swojego zachowania. IZ powinna się koncentrować na tym, co zostało zrobione dobrze (tutaj kryteriami oceny mogą być klasowe zasady). Przykładowo, jeżeli przez 15 minut miał wyjęte właściwe przybory, pracował nad zadaniem i się zgłaszał do odpowiedzi, to powinien otrzymać informację, że przez 15 minut miał wyjęte właściwe przybory, pracował nad zadaniem i się zgłaszał do odpowiedzi (opis faktów, które można by było zaobserwować okiem kamery - bez uogólnień typu: "byłeś grzeczny czy dobrze się zachowywałeś", lecz konkretnie co zrobił). Po tym można ucznia zapytać, co mu pomogło w tym, że właśnie tak przez pierwsze 15 minut lekcji się zachowywał. Jeśli młody człowiek powie, co mu pomagało, to możemy zapytać, czy mógłby w ten sposób popracować na następnej lekcji.
Ustalenie wraz z dzieckiem "wyjścia awaryjnego". Warto porozmawiać o tym, co uczeń może zrobić, gdy zacznie się złościć - może np. pójść na chwilę na dywan z tyłu klasy, lub zrobić coś innego, co mu pomoże w opanowaniu emocji (powolne kontrolowane oddechy, liczenie - odejmowanie od 100 co 17 itp.).
Pozytywny język. Warto zamiast sformułowań "nie rób tego" lub "przestań" używać języka pozytywnego: np. „usiądź proszę na swoim miejscu” (zamiast „nie chodź po klasie”). Zamiast „nie kiwaj się na krześle”: „cztery nogi krzesła na podłodze” itp. Dzieciom z problemami zdecydowanie łatwiej rozpocząć jakąś czynność niż zatrzymać tą już wykonywaną. Dlatego też pozytywne polecenia mogą być łatwiejsze do wykonania.
Informacja dla rodziców o zachowaniu ucznia. Warto wprowadzić procedury informujące rodziców o zachowaniu ucznia z trudnościami każdego dnia. Dzięki temu rodzice mogą na bieżąco przekazywać informacje o zachowaniu dziecka lekarzowi prowadzącemu lub terapeucie, który może precyzyjniej ustawiać leczenie. Ponad to rodzice będą mogli porozmawiać z dzieckiem o jego zachowaniu.
Jednak dwie kwestie są tutaj ważne. Po pierwsze informacja dla rodziców powinna zawierać pozytywne zachowania jak i te, które nie były akceptowalne. Dzięki temu rodzice w domu będą mogli skupić się w rozmowie na tym, co wyszło. Druga kwestia, to sposób przekazywania rodzicom informacji. Zachęcam do tego, aby uczeń nie miał do tych informacji dostępu, aby nie wpływały one negatywnie na jego samopoczucie. Najlepiej taką informację przekazywać przez dziennik elektroniczny (jeżeli jest) lub poprzez e-mail. Rozmowa telefoniczna nie jest tutaj zalecana, ponieważ rodzice nie będą w stanie wszystkiego zapamiętać. A tak mają o czym rozmawiać z dzieckiem i jednocześnie posiadają gotową dokumentację dla lekarza prowadzącego lub terapeuty.
Co mogą zrobić rodzice dziecka, które ma poważne problemy emocjonalne, lub inne trudności z zachowaniem
Przekazywanie informacji lekarzowi prowadzącemu lub terapeucie. Informacje, które rodzice otrzymują ze szkoły powinny być przekazywane lekarzowi lub terapeucie, który prowadzi leczenie. Jeżeli dziecko jest leczone farmakologicznie, to precyzyjne informacje o zmianach zachowania są kluczowe w odpowiednim ustawieniu leków oraz ich dawek.
Codzienna rozmowa w domu z dzieckiem o tym, co mu w szkole poszło dobrze. Warto rozmawiać z dzieckiem o jego sukcesach i tym, z czym sobie w szkole poradziło. Kluczowe jest tutaj wspólne cieszenie się z każdego sukcesu.
Warto też młodego człowieka zapytać o to, co mu pomogło w tym sukcesie lub co konkretnie zrobił, dzięki czemu osiągnął sukces. Skupianie się na pozytywach jest ważne o tyle, aby dziecko chciało rozmawiać o tym, co się dzieje w szkole i przez to nauczyło się uwalniać z siebie stres i nagromadzone przez cały dzień napięcie. Oczywiście można też od czasu do czasu pytać, co było trudnego w szkole, ale to dopiero po omówieniu tego, co było dobre. A skoro było coś trudnego, to jak sobie z tym poradził (lub nie) i co w związku z tym może zrobić, aby poradzić sobie z tym w przyszłości.
